Dashboard helpt gemeenten datagedreven werken

Juist nu de levendigheid van binnensteden onder druk staat door een afnemende vraag naar winkelruimte en – in veel gevallen – een toename van de winkelleegstand, is het des te belangrijker om grip te houden op het functioneren van deze binnensteden. Saxion Hogeschool deed een praktijkgericht onderzoek, bedoeld om handvatten te bieden voor gemeente om datagedreven te werken in hun binnensteden. Wij gingen in gesprek met Mettina Veenstra, lector Smart Cities, over de resultaten van het onderzoek ‘data voor vitale binnensteden’.

In de beginfase trokken jullie de conclusie dat er nog weinig bekend is bij gemeenten op het gebied van het digitaal meten van beleving en tevredenheid van bezoekers. Waar bleek dit uit?

Toen in de 21ste eeuw allerlei ICT- gebaseerde aanpakken, voor het bestuderen van openbare ruimten van steden ontstonden, werd het makkelijker om passanten te tellen. Bijvoorbeeld via lussen in de weg of drukknoppen op stoplichten, of om via GPS een beeld te krijgen van routes die mensen afleggen. Aan het automatiseren van het meten van de beleving van gebruikers van openbare ruimten is echter nauwelijks aandacht besteed. Zowel in de wetenschappelijke literatuur als in de praktijk ontbreekt dit soort technologie bijna volledig. Een van de uitzonderingen hierop is sentimentanalyse op basis van berichten op sociale media waaraan locatie-informatie is toegevoegd. Dit maakt het mogelijk om in kaart te brengen of mensen positief, negatief of neutraal zijn op of over een bepaalde locatie.

Een van de belangrijkste resultaten van het onderzoek is het dashboard dat jullie hebben ontwikkeld. Kun je vertellen hoe het dashboard werkt en wat je eraan hebt?

Het dashboard geeft inzicht in de effecten van interventies die gemeente doen om het aantal bezoekers van de binnenstad te verhogen, zoals het verfraaien van een openbare ruimte of het organiseren van een evenement. Met de data kunnen gemeenten hun eigen analyses uitvoeren. Het is een dashboard dat vooral bedoeld is voor beleidsmedewerkers van gemeenten die werken aan beleid voor binnensteden. Denk aan medewerkers gespecialiseerd in parkeren, openbare ruimte of detailhandel.  

Het dashboard bevat twee typen data waaruit de effecten af te lezen zijn: data over bezoekersaantallen (op basis van verkeersdata) en data over (de beleving en tevredenheid van) individuele bezoekers. De data wordt weergeven op een kaart en in aparte vensters kunnen data in meer details worden bekeken. Een tijdsbalk boven de kaart maakt het mogelijk om van een aantal weken, de data als een soort film af te spelen. Daarnaast bevat het dashboard data over aspecten die de beleving kunnen beïnvloeden zoals het weer, de aanwezigheid van bomen en over evenementen en voorstellingen in de binnenstad.

Jullie hebben grip gekregen op de beleving en tevredenheid onder verschillende omstandigheden door inzet van technieken, kun je dit toelichten?

We hebben verschillende manieren van beleving en tevredenheid meten geïdentificeerd. Een aantal bestaande concepten, en een aantal concepten die studenten, onderzoekers en bedrijfspartners binnen ons project Hightech Binnenstad hebben ontworpen en in sommige gevallen ook ontwikkeld.

De bestaande concepten waren gps-trackers met een markeerknop (die wij als ‘like’-knop gebruikt hebben), een experience-sampling app en een smiley-zuil. De nieuwe concepten van het projectteam inclusief studenten waren een escaperoom die deelnemers, in ruil voor het beantwoorden van een aantal vragen, een escaperoom-ervaring van een kwartier biedt, een VR-enquêtebril die het mogelijk maakt om op basis van 360-gradenfoto’s vragen te stellen over dezelfde plek onder meerdere omstandigheden en een toepassing voor automatische gezelligheidsdetectie. Uiteindelijk hebben we drie concepten getest: De gps-tracker met like-knop, de experience-sampling app en de enquête met een VR-bril.

De trackers gaven ons naast een beeld van de routes die bezoekers van een binnenstad lopen ook een beeld van plekken die bijzonder aantrekkelijk gevonden worden. Samen met data over locaties van bomen en historische gebouwen kan dit een beeld geven van de waarde van groen en historie voor bezoekerstevredenheid. De experience-sampling app biedt de mogelijkheid om op basis van geo-fencing en tijd bezoekers die de app geïnstalleerd hebben vragen te stellen die relevant zijn voor een specifieke plek op het tijdstip van het bezoek: dus, vragen over veiligheidsbeleving op een plein in de avond en over de markt op datzelfde plein in de ochtend. De vragen kunnen bijvoorbeeld multiple-choice zijn of beantwoord worden met het nemen van een foto. De VR-bril gaf ons de kans om bezoekers open vragen te stellen om een beeld te krijgen van welke elementen van een openbare ruimte de beleving positief of negatief kunnen beïnvloeden.

De drie gekozen meetinstrumenten leverden zeer uiteenlopende typen data op. Gps-trackers gaven een beeld van typen openbare ruimte die mensen waarderen, de VR-brilenquête gaf inspiratie voor de op handen zijnde renovatie van een plein en een combinatie van de data uit de drie meetinstrumenten maakte het mogelijk om een indruk te krijgen van het belang van bomen in een historische stad voor de beleving van bezoekers.

Toch vraagt het meten van beleving en tevredenheid nog om input van de bezoeker zelf, voorzie je naar de toekomst alternatieven hiervoor?

Naar analogie van de automatische agressiedetectie op basis van beeld en geluid – waar het afgelopen decennium in een aantal steden mee geëxperimenteerd is – hebben de onderzoekers van Saxion samen met bedrijven Sorama en ViNotion het concept van gezelligheidsdetectie verzonnen. Het idee is om kunstmatige intelligentie in te zetten om op basis van beeld en geluid automatisch vast te stellen of het op een bepaald moment gezellig is op een bepaalde plek of niet (bijvoorbeeld als het te druk is of als er een agressieve sfeer hangt). Dit concept is, bij gebrek aan steden die het benodigde onderzoek dat hiervoor moet gebeuren mogelijk wilden maken, nog niet ontwikkeld en getest.

Jullie hebben het dashboard ook getest bij beleidsmedewerkers van gemeenten. Kwamen daar nog belangrijke conclusies uit?

De medewerkers konden met de data alle vragen die ze van te voren hadden bedacht goed beantwoorden. Ook ontdekten beide proefpersonen dat mensen in veel gevallen andere routes nemen naar het centrum dan ze verwachtten, dat mensen die met de trein komen ander gedrag vertonen dan mensen die aan de andere kant van de IJssel parkeren en met het pontje naar de binnenstad van Deventer varen en dat bezoekers van grote theatervoorstellingen voor een heel groot deel met de auto komen.

De gemeenten zoeken privacyvriendelijke oplossingen, in hoeverre gaat dit de ontwikkeling van sturen op data beperken?

Je moet bewoners en bezoekers mee laten denken en beslissen over de meetinstrumenten die je toe gaat passen. Anders kan het zelfs misgaan met oplossingen die op papier wel privacyvriendelijk zijn. Participatie is het sleutelwoord. Het boek bevat suggesties over hoe je het betrekken van inwoners aan kunt pakken (hoofdstuk 6).

Veel gemeenten experimenteren nu zelf. In hoeverre lenen de technieken zich ervoor om dit collectief te organiseren zodat (naast kostenbesparing) wellicht onderlinge vergelijking mogelijk is?

Deze experimenten zijn – gestimuleerd door problemen met te drukke binnensteden op bepaalde momenten door de afgenomen capaciteit van binnensteden door de anderhalvemetermaatregel – gericht op drukte in binnensteden, dus op bezoekersaantallen. Veel gemeenten zijn hier inderdaad een op een met bedrijven mee bezig sinds dit voorjaar of deze zomer. Wat betreft de tevredenheid en beleving van bezoekers valt er nog veel te winnen. Betere samenwerking tussen gemeenten is mijn inziens een goed idee. Wij hebben bijvoorbeeld geen gestandaardiseerde vragenlijsten over beleving van binnensteden gevonden, terwijl die in Nederland bijvoorbeeld wel bestaan over natuurbeleving. Gezien de groei van online winkelen en de verminderde aantrekkingskracht van sommige binnensteden door leegstand moeten binnensteden zichzelf de komende jaren waarschijnlijk opnieuw uitvinden. Daar kan inzicht in de beleving van (verschillende typen binnensteden en verschillende typen openbare ruimten in die) binnensteden bij helpen. Ons onderzoek geeft inzicht in de typen vragen die je kunt stellen en we hebben een voorlopige classificatie van belevingsaspecten voor binnensteden gemaakt die daarbij kan helpen.

Welke uitkomst heeft jou zelf verrast of een nieuw inzicht gegeven?

Het verraste mij dat verkeersdata van wegen en parkeergarages in en om het centrum zo’n goede voorspeller is voor drukte in de binnenstad zelf. Het dashboard gaf bijvoorbeeld voor zaterdagen en koopavonden ten opzichte van andere momenten en rond grote evenementen het beeld dat de beleidsmedewerkers verwachtten.

Verder hebben we een groep studenten van de specialisatie Big Data van de opleiding HBO-ICT van Saxion laten onderzoeken of je op basis van verkeersdata de daadwerkelijke drukte in een binnenstad (hiervoor hadden we een jaar aan passantentellingen via wifi voor beschikbaar) kunt voorspellen. Er komt nog vervolgonderzoek, maar dit betreffende onderzoek liet al zien dat met name de parkeerdata een redelijk goede voorspeller vormden (voor de stad Enschede). Het werkte echter niet voor alle tijdstippen van een week even goed, vermoedelijk omdat op sommige momenten meer mensen op de fiets komen. Het vervolgonderzoek richt zich dan ook op tellingen van fietsers via weglussen en drukknoppen van verkeerslichten.

Laatste vraag: heb je nog tips voor gemeenten?

Gebruik de relevante data die je al hebt en breng ze samen in één dashboard. Op het gebied van verkeer is er zoveel (landelijke) open data of data die in de gemeente al tot haar beschikking heeft (data over parkeren langs de weg, weglusdata). En ga op een structurele manier in gesprek met je inwoners (en eventueel bezoekers) over de meetinstrumenten die je in zou kunnen zetten. In het boek vind je vijf aanbevelingen hiervoor.

Wil je meer lezen over het onderzoek?

Download hier het rapport: Data voor vitale binnensteden

Mettina Veenstra is lector Smart Cities bij Saxion Hogeschool in Enschede. Het onderzoek binnen het lectoraat kent twee pijlers: Kwaliteit van leven verbeteren met smartcitytoepassingen en Sturing van overheidsbeleid op basis van data. In haar onderzoek ligt de focus op de toepassingsgebieden mobiliteit, aantrekkelijke binnensteden en duurzaamheid.Heb je vragen naar aanleiding van het interview? Mail dan naar Mettina via: m.j.a.veenstra@saxion.nl.